Hermann Bonitz äußert sich zur Reform der Gymnasien. Er möchte seine bereits mündlich geäußerte Kritik an den jüngsten Entwicklungen in der Reform der Gymnasien wiederholen und hofft, dass der Minister seine offenen Worte gnädig annehmen werde. Bonitz betont, dass die Reform der österreichischen Gymnasien aus dem Jahre 1849 auf jahrelangen Vorarbeiten fuße. Daraus entstand ein in sich geschlossener Plan, der sich an festen Prinzipien orientiere. Eines dieser Prinzipien war, dass Schule und Leben eng verbunden sein müssen, daher solle im Gymnasium gelehrt werden, was zum Wohl des Volkes gereiche. Ein weiterer Grundgedanke des Planes war, dass diese Gegenstände zur rechten Zeit in der rechten Ordnung gelehrt werden. Bonitz ist davon überzeugt, dass gerade diese Schlichtheit, aber auch diese Konsequenz den Plan auszeichne. Seit seiner vorläufigen Genehmigung wurde er im Ausland daher auch mehrfach anerkennend gewürdigt. Auch im Inland ist der Zuspruch von Eltern und Lehrern gewachsen. Und anders als viele andere hastig geplante Reformen der vergangenen Jahre wurde die Gymnasialreform auch sanktioniert. Nun findet sich jedoch in eben dieser kaiserlichen Sanktion der Satz, dass der Unterricht in Latein mit besonderer Sorgfalt erfolgen solle. Daher wurde am Untergymnasium alsbald der Unterricht für Latein auf Kosten der naturhistorischen Fächer vermehrt. Diese Änderung wurde zwar durch einen Ministerialerlass zurückgenommen, nachdem er, Bonitz, und andere dagegen protestiert hatten, aber seitdem habe sich darüber mehrfach Streit entzündet. Zudem richtete sich der Ärger meist gegen ihn persönlich anstatt gegen das Ministerium. Gleichzeitig wurden einige Punkte des Organisationsplans den Schulräten zur Diskussion gestellt, um sie in diesem Jahr zu beraten. Dadurch wurde aus seiner Sicht die Unsicherheit noch weiter gesteigert. In der Folge geht er auf einige Punkte ein, die einer Klärung bedürfen: So soll etwa der Stellenwert des Lateins genauer definiert und der Spielraum für Änderungen geklärt werden, da ansonsten Spekulationen Tür und Tor geöffnet werde. In diesem Abschnitt geht Bonitz auch auf die Frage ein, ob Latein als gemeinsame Sprache in der ganzen Monarchie eine Zukunft habe. Anschließend betont er die Wichtigkeit des Griechischunterrichts, da ohne dieses Fach das Lateinstudium ohnehin nur geringen Erfolg haben werde. Außerdem spricht er sich für die Beibehaltung der Naturwissenschaften und der Geometrie im Untergymnasium, sowie des Fachlehrersystems aus. Bonitz bittet Thun am Schluss daher noch einmal nachdrücklich, den Organisationsentwurf als Ganzes zu schützen und einen klaren Rahmen für mögliche Änderungen vorzugeben. Gibt man nämlich einen Eckpfeiler der Reform preis, seien sowohl der Plan als auch die Glaubwürdigkeit im Ganzen gefährdet.
Euere Excellenz!
Das Gespräch, zu welchem Euere Excellenz vor wenigen Tagen mich zu berufen die
Gnade hatten, hat mich seit jener Zeit fortwährend auf das lebhafteste
beschäftigt. Nicht bloß das Bedauern darüber, daß ich eine Mißbilligung von
Euerer Excellenz in einem Falle erfahren mußte, wo ich für die von Euerer
Excellenz selbst zur Anerkennung gebrachten Grundsätze eingestanden zu sein mir
sagen durfte, sondern vornehmlich die Überzeugung, daß es sich um einen
Gegenstand von unberechenbaren Folgen handelt, war es, was meine Gedanken stets
wieder auf diesen Punct zurückführte. Ich weiß aus Erfahrung, daß Euere
Excellenz ein freies unverhohlenes Wort, das aus reiflich erwogener, fest
bewahrter Überzeugung hervorgeht, mit einer Huld anhören, welche die Erhabenheit
der Stellung Euerer Excellenz nicht als beengende Fessel empfinden lässt; von
mir darf ich versichern, daß in den mehr als zwanzig Jahren meiner öffentlichen
Lehrtäthigkeit die allgemeine Aufgabe des Unterrichts stets Gegenstand meines
Nachdenkens gewesen ist und die Erfolge, deren ich mich in meinem speciellen
Unterrichte erfreuen durfte, wesentlich daher rührten, weil ich zugleich den
Blick unverwandt auf das Ganze gerichtet erhielt; und daß ich in den neun
Jahren, seit ich
Der „Entwurf der Organisation der österreichischen Gymnasien“ ist nicht ein
Elaborat, das, wie es in Zeiten großer Bewegungen wohl zu geschehen pflegt, auf
einige – richtige oder unrichtige – Theoreme erbaut wäre, ohne Kenntnisse der
thatsächlichen Verhältnisse und ohne Rücksicht auf dieselben. Ein volles
Jahrzehnt vor der Arbeit an diesem Entwurfe hatten gewisse Mängel der damaligen
Einrichtung zu allgemeiner Anerkennung gebracht, in allen Ländern des
österreichischen Staates; auf allen Stufen der Behörden, die höchste
Unterrichtsbehörde eingeschlossen, in allen Kreisen des gebildeten Publicums.
Die vollständigste Kenntnis dieser Vorgänge war bei den Berathungen der
Organisation nicht allein Dank des Vorhandenseins der Acten aus dieser Zeit,
sondern noch viel wirksamer dadurch gesichert, daß derjenige
Diese Grundgedanken tragen den gesammten Gymnasialplan; sie sind es,
welche Euere Excellenz, als ein segensreicher Entschluß Seiner Majestät das
Unterrichtswesen
Ein Plan, der auf solchen Grundlagen ruht, konnte nicht durch irgend
welche Glanzpuncte bestechen; er konnte auch nicht, da er alle vorher
constatirten Mängel gleichmäßig in Betracht zog, von irgend einer Seite mit dem
Jubel, daß ihr recht gegeben sei, begrüßt werden. Geräuschlos wurde er zur
Wirksamkeit vorläufig zugelassen; auswärts ward seine Wichtigkeit nicht
verkannt; in
Die innere Kraft, die eines
glänzenden ersten Auftretens nicht bedarf, hat sich durch den Erfolg bewiesen.
Während fast alle organischen Einrichtungen, welche das Jahr 1849 schnell
hervorgerufen hatte, längst verschwunden waren, hatten Euere Excellenz den Ruhm,
das gründlich Erwogene und unerschütterlich Vertheidigte durch kaiserliche
Sanction zum Gesetze erhoben zu sehen. Während man im außerösterreichischen
In jener
hochwichtigen kaiserlichen Sanction nun findet sich ein kurzer fast
unscheinbarer Satz:
„Der Ausbildung der Schüler in der lateinischen Sprache ist besondere Sorgfalt zuzuwenden.“
Aber
dieser Satz hat eine solche Elasticität, daß Bestrebungen und Einrichtungen,
welche mit dem Wesen der sancionirten Organisation unvereinbar sind, ihn zum
Panier nehmen können.
Eine solche Gefahr trat schon unmittelbar nach der
Ertheilung der kaiserlichen Sanction ein. Denn in dem unter dem 28. Dec. 1854 an
die Schulräthe zur Äußerung erlassenen Circulare (Gymnasialzeitschrift 1855, S.
162)
Die Benachtheiligung, welche
nach dem Inhalte des Circulares vom 28. Dec. 1854 dem physikalischen Unterricht
am Untergymnasium erwachsen sollte, aber in dem Circulare vom Mai 1855 und in
der Verordnung vom 10. Sept. 1855 wieder aufgegeben wurde, diese
Benachtheiligung ist nur der erste Keim derjenigen Änderungen, welche durch das
Circular des letztverflossenen Sommers den Schulräthen zur Äußerung vorgelegt
sind. Wenn Euere Excellenz die Vorschläge des Circulars von Dec. 1854 sammt den
von mir dagegen dargelegten Gründen mit den Vorschlägen des letzten
ministeriellen Circulars vergleichen; wenn Euere Excellenz dazu noch in Erwägung
ziehen, daß dieses letzte Circular im wesentlichen als ministerielles Programm
für die in diesem Jahre zu berufende Commission an die Schulräthe gegeben ist:
so werden Hochdieselben ermessen, warum mich dieser Vorgang mit der äußersten
Besorgnis erfüllt hat. Ich sehe durch jenen Schritt nicht nur den nach langer
Anstrengung Euerer Excellenz durch die kaiserliche Sanction
gewonnenen gesetzlichen Boden preisgegeben, sondern die Frage der
Gymnasien in eine viel größere und gefährlichere Ungewissheit
versetzt, als dies zunächst vor dem Erscheinen der
kaiserlichen Sanction der Fall war. Gestatten Euere Excellenz
huldvollst, daß ich auf einige Hauptpuncte in Inhalt und Form der Vorschläge
hinweise, um diese meine Überzeugung zu begründen.
1. Latein. Die Klagen
über die mangelhaften Richtungen der Gymnasien in Latein, welche in den
angeführten Worten des allerhöchsten Handschreibens die Bürgschaft ihrer
Berücksichtigung finden dürfen, richten sich, genauer betrachtet, nicht
eigentlich dagegen, daß das durch den Organisationsentwurf bezeichnete Ziel
dieses Unterrichts nicht erreicht werde oder selbst nach Besetzung aller
Lehrstellen mit gesetzlich qualificirten Lehrern nicht erreicht werden könnte,
sondern man sucht unverwandt ein anderes Ziel zu
substituiren. Die vormals erstrebte oder erreichte Geläufigkeit im Sprechen
eines „meist barbarischen Idioms“und Griechisch noch über das frühere Maß verstärkt; aber man
achtet nicht darauf, daß nach sicheren, unverhohlen kundgegebenen Indicien diese
Form der Gymnasien dort keine Haltbarkeit hat. Man beruft sich oft in dem Tone
des Patriotismus auf die Wichtigkeit, welche speciell für Österreich
das Latein habe. Vergeblich
habe ich bisher nach einer präcisen Formulirung des Inhaltes dieses für mich
geheimnisvollen Ausdruckes gesucht. Soll die Vielsprachigkeit Österreichs dem
Latein diese specifische Bedeutung geben? Das Band unter den Nationen
verschiedener Zunge im österreichischen Kaiserstaate für den amtlichen,
gesellschaftlichen, geschäftlichen, wissenschaftlichen Verkehr, kann nicht die
lateinische, kann einzig die
Wenn Euere Excellenz huldvollst die Geduld gehabt haben, denjenigen Erwägungen,
die ich im obigen anzudeuten versuchte, Dero Aufmerksamkeit zu schenken, so
werden Hochdieselben ermessen, warum mich der durch das Circular des
verflossenen Sommers gethane Schritt mit banger Sorge erfüllt hat. Mir diese
Sorge einzuflößen kommt zu der thätigen Theilnahme an dem Gedeihen der
österreichischen Gymnasien, welche anzuerkennen Euere Excellenz immer die Gnade
gehabt haben, noch die aufrichtige Ergebenheit für Euere Excellenz selbst. An
den Namen des Herrn Grafen Thun knüpft sich die wohlbegründete Dankbarkeit des
Vaterlandes für die tiefe Einsicht und die überzeugensfeste Energie, durch
welche das Unterrichtswesen einen großartigen, Früchte bereits tragenden, noch
größere versprechenden Aufschwung gewonnen hat. Es ist
möglich, daß das reiflich überlegte, bisher glücklich gepflegte Werk
dem von irgend einer fremden Seite dagegen gerichteten
Angriffe für den Augenblick unterliegt. Durch eine solche Niederlage schwände
nicht das dankbare Vertrauen zu Euerer Excellenz, nicht die Möglichkeit, das
augenblicklich verlorene bald wieder herzustellen. Zerfiele dagegen das Werk
durch eigene Unsicherheit, durch Mangel an innerer
Folgerichtigkeit der Unterrichtsbehörden selbst, den die verschiedenen Gegner
jeder zu seinem Zwecke ausbeuten würden, so wäre das Vertrauen allgemein
geschwunden und der Zufall unberechenbarer Umstände begönne sein gefährliches
Spiel.
Nicht um Euere Excellenz über einen nun einmal gethanen Schritt mit
unnützen Klagen zu behelligen, habe ich um Dero geneigte Aufmerksamkeit gebeten,
sondern um darzuthun, warum ich durch denselben ein segensvolles und ruhmreiches
Werk Euerer Excellenz in die größte Gefahr gebracht finde. Wenn Euere Excellenz
selbst sich überzeugen, daß durch jenes Circulare zu allen
sonstigen Schwierigkeiten noch eine selbstgeschaffene Gefahr hinzugekommen ist,
so wird es – ich hoffe zuversichtlich – noch möglich sein, durch einen
entgegengesetzten zweiten Schritt die Gefahr zu mindern oder zu beseitigen,
nämlich durch ein nachträgliches ministerielles Programm, das, ohne den
Grundsätzen des Organisationsentwurfes irgend Eintrag zu thun, den begründeten
und schon in dem allerhöchsten Handschreiben berücksichtigten Wünschen
vollkommen Rechnung trägt. Nur eine solche in naher Zeit erfolgende Erklärung
würde im Stande sein, der Aufregung, ja ich muß es so nennen, der Agitation
gegen den gesetzlich bestehenden Lehrplan ein Ziel zu setzen und die Grenzen zu
bezeichnen, innerhalb deren sich die Commission mit Erfolg
bewegen kann. Wenn es als anerkannt betrachtet wird, daß Mängel in den Erfolgen
des lateinischen Unterrichts sich nur durch Erhöhung der Stundenzahl beseitigen
lassen – aber Erhöhung an der Stelle, wo der Unterricht ihrer bedarf und sie
verwerthen kann – so ist durch eine solche Änderung der
Organisationsentwurf nicht bedroht, sondern nur vollständiger in Ausführung
gebracht; ein gleiches gilt von der Sicherung des geographischen Unterrichts
ohne Erhöhung seines Zieles. Wenn dagegen die Naturwissenschaften und die
Geometrie aus dem durch die allerhöchste Sanction ihnen gesicherten Rechte
verdrängt und zu einem kümmerlichen Scheinleben herabgesetzt werden sollen: so
ist hierdurch das Wesen der gegenwärtigen Organisation aufgehoben, ohne daß hierzu in der allerhöchsten Sanction ein Anhaltspunct gegeben
und ohne daß es möglich wäre, die erschütterten Grundfesten durch etwas anderes
zu ersetzen. Daß es möglich ist, für die erstere Seite förderlich zu wirken,
ohne in die andere vernichtend einzugreifen und ohne doch die Gesammtzahl der
Stunden bedeutend zu erhöhen, ist meine feste Überzeugung, die zu begründen ich
stets bereit sein würde.
In tiefster Ehrerbietung
Euerer Excellenz unterthänigster
H. Bonitz
Wien 4. Feb. 1858
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
Langensalza 1814–1888 Berlin
1842–1849 Lehrer am Gymnasium in Stettin, 1849–1867 Prof. für klass. Philologie an der Universität Wien, ab 1867 Direktor des Gymnasiums zum Grauen Kloster und Direktor des Königlichen pädagogischen Seminars für gelehrte Schulen in Berlin
https://d-nb.info/gnd/11905938X
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
Wien 1802–1853 Padua
1831–1848 Prof. für Philosophie an der Universität Prag, 1848–1851 Ministerialrat im Ministerium für Kultus und Unterricht, ab 1852 Ministerialkommissär für das lombardisch-venetianische Schulwesen in Oberitalien
https://d-nb.info/gnd/116319410
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
Tetschen 1811–1888 Wien
1848 Gubernialpräsident von Böhmen, 1849–1860 Minister für Kultus und Unterricht, ab 1861 Mitglied des Herrenhauses, Herausgeber der Zeitung "Das Vaterland"
https://d-nb.info/gnd/118757393
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in
erwähnt in